γράφει ο Μιχάλης Μοδινός*
Αναδημοσίευση από: Τα ΝΕΑ / ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ
Ο πολύς Άπτον Σίνκλαιρ και μια νέα δοκιμιογράφος φωτίζουν την εξάρτηση απ’ το πετρέλαιο με απόσταση ογδόντα ετών
Άπτον Σίνκλαιρ, Πετρέλαιο!,
μετάφρ. Αύγουστος Κορτώ, σελ. 651, Καστανιώτης 2008
Sonia Shah, Crude: η ιστορία του αργού πετρελαίου,
μετάφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου, σελ. 323, Άγρα 2008
Η ΦΙΛΟΔΟΞΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΣΤΟΧΕΥΣΕΙΣ. ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΤΟ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ! ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΑΠΤΟΝ ΣΙΝΚΛΕΡ, ΓΡΑΜΜΕΝΟ ΠΡΙΝ ΟΓΔΟΝΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΑ ΧΡΟΝΙΑ. ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΩΣ, ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΔΙΑΘΕΤΕΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ. Η ΝΕΑΡΗ ΙΝΔΟΑΜΕΡΙΚΑΝΗ SONIA SHAH ΓΡΑΦΕΙ ΜΙΑ ΕΛΚΥΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΜΑΥΡΟ ΧΡΥΣΟ. ΔΥΟ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΟ ΕΝΑ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ, ΠΑΡΑ ΤΗ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΥΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗ.
Αν είδατε την ταινία του Πωλ Τόμας Άντερσον Θα χυθεί αίμα, που αποκλήθηκε «Πολίτης Καίην του 21ου αιώνα», με τον Ντάνιελ Ντέϊ-Λιούις στον κεντρικό ρόλο του μεγιστάνα-πετρελαιά, έχετε σοβαρό λόγο ν’ αποδυθείτε στην περιπέτεια της ανάγνωσης του βιβλίου του Άπτον Σίνκλαιρ (1878-1968) Πετρέλαιο! στο οποίο βασίσθηκε το σενάριο. Κι αυτό γιατί το μυθιστόρημα είναι πλουσιότερο και πλέον πολυεπίπεδο απ’ την ταινία. Αλλά και στην αντίθετη περίπτωση έχετε πολλούς λόγους να το διαβάσετε - ανάμεσά τους το γεγονός ότι το μυθιστόρημα-ποταμός του στρατευμένου συγγραφέα θα σας γεννήσει ενδεχομένως την επιθυμία να φαντασθείτε ένα από τα πολλά δυνατά σενάρια που προκύπτουν απ’ τις σελίδες του. Και όχι μόνο αυτό. Το Πετρέλαιο! αποστομώνει τους ελαφρά τη καρδία επικριτές του Χόλυγουντ, αποδομώντας με οξυδέρκεια τους μύθους της κινηματογραφικής βιομηχανίας και αποδεικνύοντας σε τι γερά συγγραφικά θεμέλια βασίσθηκε η εκτόξευση του αμερικανικού σινεμά - η κατ΄ εξοχήν εκφραστική μορφή του Νέου Κόσμου.
Το μυθιστόρημα του Άπτον Σίνκλαιρ είναι, από πολλές απόψεις, προφητικό. Και μόνο ο λιτός του τίτλος του αποδεικνύει ότι ο συγγραφέας, ήδη στα μέσα της δεκαετίας του 1920 θεωρούσε το πετρέλαιο ως κινητήρια δύναμη της σύγχρονης οικονομίας, αιτία διεθνών προστριβών και παγκοσμίων πολέμων, απαρχή ταξικών αγώνων, παραγωγό νέων κοινωνικών ανισοτήτων και πρώτη ύλη στην οποία βασίσθηκε το αναπτυξιακό θαύμα του 20ου αιώνα. Ο Σίνκλαιρ έχει ζήσει σε βάθος τον μετασχηματισμό της αμερικανικής οικονομίας στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και τοποθετεί τις απαρχές της δράσης του μυθιστορήματος στα 1912, όταν ο πρώην μουλαράς Τζ. Άρλοντ Ρος, διαβλέπει τις τεράστιες αναπτυξιακές προοπτικές που διανοίγονται μέσω της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων μαύρου χρυσού στη Νότια Καλιφόρνια. Ήδη η μηχανή εσωτερικής καύσης έχει επεκταθεί και από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου παρακολουθούμε με τα μάτια του εκστατικού 13χρονου γιου του επιχειρηματία, Μπάνι, την γοητεία που ασκεί η νέα τεχνολογία της αυτοκίνησης, την επέκταση του οδικού δικτύου στην Άγρια Δύση, την ανανοηματοδότηση του χώρου μέσω της κίνησης και της οδικής σήμανσης, την γέννηση νέων πόλεων, εντέλει την υλοποίηση του αμερικανικού ονείρου της διαρκούς επέκτασης – ενός «εκσυγχρονισμένου νομαδισμού». Ο Μπάνι θα παρακολουθήσει από κοντά την πορεία του πατέρα προς την επιτυχία μέσω της αγοράς ημιερημικών εκτάσεων που αίφνης γίνονται ελκυστικές, καθώς στα έγκατά τους κρύβεται πετρέλαιο. Με ευφυείς στρατηγικές που αξιοποιούν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και την Ρωσική Επανάσταση του 1917, με σωστές συμμαχίες, δωροδοκίες, εκβιασμούς αλλά και προτεσταντικό εργασιακό ήθος, ο Τζ. Άρλοντ Ρος θα γίνει σύντομα ένας μεγιστάνας των πετρελαίων, απόλυτα επικεντρωμένος στο στόχο του, παγιδευμένος στην ίδια του την επιτυχία αλλά και με φιλανθρωπική διάθεση που ενισχύεται από το ασκητικό του χαρακτήρα του.
Ως εδώ καλά, αν και όχι για πολύ. Γιατί ο νεαρός Μπάνι, θα παρεκκλίνει του αμερικανικού ονείρου. Εν μέσω νεαρών καλλονών, μυθικών εξοχικών κατοικιών, καλών κολεγίων και ποικίλων κοινωνικών εκδηλώσεων, θα εμφανίσει «περίεργες» ανησυχίες, ελκυόμενος ιδιαίτερα από την ηθική του Πωλ, ενός στρατευμένου προλετάριου που έχει βαλθεί να οργανώσει συνδικαλιστικά τη νεότευκτη εργατική τάξη της πετρελαιοβιομηχανίας. Παρακολουθούμε έτσι την γέννηση του εργατικού κινήματος στις Η.Π.Α., τους αποήχους της επανάστασης των Μπολσεβίκων, τις αιματηρές συγκρούσεις για νέα πετρελαϊκά κοιτάσματα και νέα κοινωνικά δικαιώματα, τις κομπίνες που σχετίζονται με τους εξοπλισμούς και την απαλλοτρίωση γαιών, την υπαγωγή της πολιτικής στα επιχειρηματικά συμφέροντα και άλλα πολλά -απολύτως επίκαιρα και γνώριμα- μέσα από τα μάτια του νεαρού Μπάνι, σπαρασσόμενου μεταξύ της πρόσδεσης στον Κροίσο-πατέρα και των ηθικών επιταγών του ούτως ή άλλως ενδοσπαρασσόμενου κινήματος. Γιατί ο Άπτον Σίνκλερ δεν χαρίζεται σε κανέναν. Το εργατκό κίνημα παρουσιάζεται με όλες του τις αντιφάσεις, ενώ παρελαύνουν καρεκλοκένταυροι και διεφθαρμένοι ηγετίσκοι που φτιάχνουν καρριέρα μέσω της αμερικανικής αριστεράς. Σαν να μην αρκούν όλ’ αυτά, ο Σίνκλαιρ μας δίνει και μια άλλη παράλληλη ιστορία, αυτήν της γένεσης ποικίλων θρησκευτικών αιρέσεων, προϊόντων της ανεξιθρησκίας αλλά και της ακραίας φιλοδοξίας που ερείζεται στον κοινωνικό σκοταδισμό. Και όλα τούτα εξελίσσονται στις παρυφές του Χόλυγουντ…
Ένα εντυπωσιακό στοιχείο στο βιβλίο του Σίνκλερ είναι η βαθιά γνώση των διεθνών εξελίξεων. Προφητικά μας εισάγει στα αίτια της έκρηξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στη οικοδόμηση της Σοβιετικής Ένωσης, στην εύρεση νέων πετρελαϊκών κοιτασμάτων και τις περί αυτά συγκρούσεις (π.χ. στον Καύκασο αλλά και το ... Ιράκ), αλλά και στην πολυδιάσπαση του εργατικού κινήματος. Αν και η γλώσσα του είναι ενίοτε υπερβολικά «στρατευμένη» δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το βιβλίο εκδόθηκε το 1927. Γι αυτό πρέπει να συνεκτιμήσει κανείς την εκπληκτική πολιτική ευθυβολία αλλά και το επίκαιρο των διαπιστώσεών του για την επέλαση της οικονομίας του πετρελαίου που στα μάτια του Σίνκλερ ταυτίζεται με αυτό που σήμερα ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση. Άλλωστε οι απλοϊκές διαπιστώσεις σε ορισμένες ενότητες του βιβλίου δεν πρέπει να αποκολλώνται από τον κρυμμένο πλάγιο λόγο που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην γραμμική τριτοπρόσωπη αφήγησή του μετατρέποντάς τες σε σκέψεις ή θέσεις των ηρώων του. Ο σαρκασμός και το χιούμορ περισσεύουν κι έτσι μπορούμε να συγχωρήσουμε ορισμένες εκτιμήσεις που στις μέρες μας φαντάζουν ίσως ξεπερασμένες.
Σύγχρονος του Ντος Πάσσος και εν πολλοίς πνευματικός πατέρας του Σωλ Μπέλλοου και του Νόρμαν Μέηλερ, ο Σίνκλερ είναι γνωστός περισσότερο από το μυθιστόρημά του η Ζούγκλα, γραμμένο στα 1906, με τα κέρδη από τις πωλήσεις του οποίου ίδρυσε μια σοσιαλιστική κοινότητα (κάτι που πράττει και ο Μπάνι στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου). Ο Σίνκλερ υπήρξε πάντα ένας μάχιμος συγγραφέας, φίλος των Σάκκο και Βαντζέττι, κατ’ επανάληψη υποψήφιος Γερουσιαστής, δυσφημισμένος από τους Ρεπουμπλικάνους ως πράκτορας των Σοβιετικών την στιγμή που η Τρίτη Διεθνής τον κατήγγειλε για πράκτορα του καπιταλισμού. Όμως η πολιτική του στράτευση δεν του στέρησε την καταξίωση καθώς βραβεύθηκε επανειλημμένα - μεταξύ άλλων το 1943 με το Πούλιτζερ για το μυθιστόρημά του Τα δόντια του δράκου, το τρίτο μέρος της επικών διαστάσεων ενδεκαλογίας του που επιγράφεται Τα έσχατα του κόσμου.
Η ευθυβολία, επικαιρικότητα αλλά και βαθιά γνώση της τεχνολογικής βάσης της πετρελαιϊκής βιομηχανίας εκ μέρους του Σίνκλερ, αναδεικνύονται περίτρανα στο Crude της Sonia Shah. Όσα είπαμε παραπάνω ισχύουν κι εδώ, μόνο που είναι δοσμένα υπό την μορφή δημοσιογραφικού τύπου δοκιμίου. Γραμμένο μεταξύ 2002 και 2004, το βιβλίο δεν περιλαμβάνει τις πλέον πρόσφατες εξελίξεις γύρω από την πετρελαϊκή κρίση και την κλιματική αλλαγή, όμως διαθέτει φρεσκάδα, καλή ενημέρωση και ενδιαφέρουσες ιστορίες ν’ αφηγηθεί. Παιδί του Internet, η συγγραφέας έχει αξιοποιήσει ένα πλούσιο επιστημονικό υλικό για να μας μιλήσει με γλαφυρότητα για όσα μας μιλάει με μυθιστορηματική μορφή ο Σίνκλερ, επικυρώνοντας μετά ογδόντα χρόνια την περί το πετρέλαιο διαπλοκή, την υπαγωγή της πολιτικής στην ενεργειακή οικονομία, τις διαμάχες σε ποικίλα σημεία του πλανήτη, την περιθωριοποίηση των αυτοχθόνων, τα τεχνολογικά και οικολογικά αδιέξοδα. Η συγγραφέας δεν παραλείπει να μιλήσει για τις νέες «πράσινες» τεχνολογίες αλλά και –ακροθιγώς- για τις πολιτικές προϋποθέσεις απεξάρτησης από το πετρέλαιο. Και προοιωνίζεται το τέλος της «Εποχής του Πετρελαίου», αν και είναι φανερό πως αυτή δεν θα έρθει και τόσο σύντομα όσο ελπίζουμε, παρά τα τεράστια οικολογικά προβλήματα που επιφέρει ο μαύρος χρυσός στο σύνολο του πλανήτη. Αξίζει λοιπόν να διαβαστεί από ειδικούς και μη ως συμπλήρωμα στο μνημειώδες έργο του Σίνκλερ αλλά και ως ανεξάρτητη παράμετρος της απαραίτητης αυτογνωσίας μας. Άλλωστε εδώ δεν πρόκειται για μυθοπλασία αλλά για τον αναπτυξιακό μύθο όπως υλοποιείται επί του εδάφους στην Κολομβία και την Βενεζουέλα, το Τέξας και την Βόρεια Θάλασσα, την Ισημερινή Γουϊνέα και τη Νιγηρία, εκεί όπου πραγματώνονται οι καταναλωτικές μας φαντασιώσεις εις όφελος κάποιων και εις βάρος πολύ περισσοτέρων.
Από τις εκδόσεις Καστανιώτη έχουν κυκλοφορήσει τα μυθιστορήματά του "Χρυσή ακτή", 2005, "Ο μεγάλος Αμπάι", 2007, "Επιστροφή", 2009 (βραβείο Ιδρύματος Πέτρου Χάρη Ακαδημίας Αθηνών) "Η σχεδία", 2011 (Διάκριση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων και υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Λογοτεχνικό Βραβείο) και "Άγρια Δύση - μια ερωτική ιστορία", 2013, "Τελευταία έξοδος: Στυμφαλία" ,2014,
To τελευταίο του βιβλίο "Εκουατόρια" κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου