Ο πόνος του ανέφικτου

γράφει ο Μιχάλης Μοδινός*

Αναδημοσίευση από: Τα ΝΕΑ / ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ 

  

Ο ΠΟΛΥΣΥΖΗΤΗΜΕΝΟΣ ΜΑΡΤΙΝ ΒΑΛΖΕΡ ΑΝΑΤΕΜΝΕΙ ΣΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΝ ΕΡΩΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ.  Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΕΥΤΑΞΙΑ ΣΥΓΚΡΟΥΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ, Η ΣΑΡΚΑ ΜΕ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ, ΤΟ ΠΑΡΑΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΓΗΡΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑΣ Σ’ ΕΝΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΤΗΜΕΝΟ ΠΑΙΓΝΙΔΙ   ΟΠΟΥ ΚΥΡΙΑΡΧΕΙ Η ΕΝΑΓΩΝΙΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ. ΡΟΘ ΚΑΙ ΚΟΥΤΣΙ Σ’ ΕΝΙΑΙΑ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ; ΝΑΙ ΑΛΛΑ ΙΣΩΣ ΚΑΙ ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ.

Μάρτιν Βάλζερ, Η στιγμή του έρωτα , Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2008

Στη Βιογραφία του Έρωτα (Καστανιώτης 2004) ο Μάρτιν Βάλζερ είχε ασχοληθεί επισταμένως με το δισυπόστατο της ανθρώπινης ταυτότητας. Η ηρωίδα του μυθιστορήματος διχαζόταν μεταξύ δύο ετερόκλητων υπαρξιακών πεδίων: της ασφάλειας δίπλα στον σύζυγό της και ενός ανατρεπτικού ερωτικού παιγνιδιού, όπου η αναζήτηση εραστών μέσω αγγελιών θα οδηγούσε αναπόφευκτα στη ματαίωση. Έναν ανάλογο δυϊσμό ζούμε και στη Στιγμή του Έρωτα. Ο κεντρικός ήρωας, ο Γκότλιμπ, εξηντάχρονος και βάλε, παραιτημένος απ’ την καριέρα του, συντηρούμενος από τη σύζυγό του κάπου στις παρυφές του Μέλανα Δρυμού και συμβιβασμένος με τον κόσμο δέχεται την εισβολή μιας υποψήφιας διδάκτορος από την άλλη μεριά του Ατλαντικού και αποδέχεται την πρόκληση του πάθους, του έρωτα, εντέλει της φύσης (μας). Η οικογενειακή ευταξία θα συγκρουσθεί με την περιπέτεια, η αποδοχή της μετριότητας με την πραγμάτωση ενός φιλόδοξου έργου, η σάρκα με το πνεύμα, το μέλλον με το παρελθόν, το γήρας με την υπόσχεση της αιωνιότητας, σ’ ένα αριστοτεχνικά στημένο παιγνίδι, μέχρι τελικής πτώσεως. Ή μήπως όχι;

Ο ογδοντάχρονος πλέον και πολυσυζητημένος Μάρτιν Βάλζερ, που είχε έρθει σε ευθεία σύγκρουση με το κατεστημένο της ευρωπαϊκής διανόησης κυρίως με αφορμή το βιβλίο του Θάνατος ενός Κριτικού (επίσης από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας), σ’ αυτό το τελευταίο του μυθιστόρημα υμνεί την καθημερινότητα, γοητεύεται από τη μετριότητα, αλλά δεν διστάζει να ερευνήσει τα όρια της ανθρώπινης κατάστασης. Ο Γκότλιμπ δεν αντιμετωπίζει ιδιαίτερα προβλήματα στη ζωή του. Ο γάμος του κυλάει ομαλά, έχει τέσσερις κόρες, δεν αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα, αγαπάει τη γυναίκα του αρνούμενος να δει τα ίχνη των γηρατειών πάνω της (όταν γνωρίζεις κάποιον από τα μικρά του χρόνια, αρνείσαι να δεις τα ίχνη του χρόνου πάνω του, λέει) και μάλιστα διατηρεί μαζί της στοιχεία ερωτικής ζωής. Ο Γκότλιμπ ζει σ’ ένα επιχρυσωμένο κλουβί ευρωπαϊκής ευμάρειας, έχει σκάφος, καλό σπίτι, γεύεται τα αγαθά του φυσικού περιβάλλοντος της Μπόντενζεε και αρκείται στο να εκτελεί τα άλλοτε γυναικεία καθήκοντα του νοικοκυριού. Για λόγους όχι σαφείς -που πάντως ο συγγραφέας μάς επιτρέπει να τους υποθέσουμε- έχει αποσυρθεί από την αρένα μιας κτηματομεσιτικής επιχείρησης την οποία έχει αναλάβει η σύζυγός του Άννα, σε μια αναστροφή των παραδοσιακών ρόλων. Θεωρεί τον εαυτό του ασήμαντο (τίποτα παραπάνω από τον μέσο όρο, μονολογεί, διερωτώμενος τι του βρήκε η υποψήφια διδάκτωρ), αρνείται να ανταγωνισθεί τους άρρενες ομοτέχνους του που κερδίζουν εκατομμύρια μέσω των αγοραπωλησιών γης, ενώ έχει προ πολλού αποσυρθεί και από την αγαπημένη του ερασιτεχνική ερευνητική ενασχόληση: την συγγραφή κειμένων για τον Ντε Λα Μετρί (1709-1751), τον πρωϊμότερο από τους υλιστές διαφωτιστές και προπομπό της θεωρίας ότι τα ψυχοπαθολογικά φαινόμενα μπορούν να αναχθούν σε φυσικο-χημικές παραμέτρους ή σε οργανικές αλλοιώσεις του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος. Στον καιρό του ο Ντε Λα Μετρί είχε προκαλέσει σάλο με το έργο του κάνοντας πολεμίους του το εκκλησιαστικό κατεστημένο αλλά και τον Ντιντερό και τον Λέσσινγκ, κυρίως με το βιβλίο του Homme Machine όπου αποθεώνει τις αισθήσεις, την αθεΐα και την επιδίωξη της ευτυχίας. Τον εμπειριστή και ηδονιστή αυτό φιλόσοφο ο ήρωάς μας λοιπόν τον έχει εγκαταλείψει προ πολλού, αφού έχει δημοσιεύσει σειρά μελετών για το έργο του με διάφορα ψευδώνυμα. 

Έτσι ανακαλύπτει τον Γκότλιμπ και η νεαρή μεταπτυχιακή φοιτήτρια Μπεάτε από το Τσάπελ Χιλ της Βόρειας Καρολίνας που μελετά τον Λα Μετρί και ετοιμάζει στο Μπέρκλεϋ ένα συνέδριο σχετικά με το έργο του. Στο λίγο χρόνο -όσο μια «στιγμή» ή ένα ανοιγόκλειμα του ματιού- της συνάντησής τους θα δομηθεί μια έντονη αμοιβαία έλξη. Η Μπεάτε ανακαλύπτει στην μετριοπάθεια και την εθελούσια απόσυρση του Γκότλιμπ από την ενεργό πνευματική ζωή τα στοιχεία εκείνα που δεν έχει καταφέρει να βρει στον συμβατικό αρσενικό πληθυσμό της πανεπιστημιακής κοινότητας. Μετά την επιστροφή της στην άλλη ακτή του Ατλαντικού καταφέρνει να εξασφαλίσει μια πρόσκληση στον Γκότλιμπ για το επικείμενο συνέδριο. Σε μια παρατεταμένη περίοδο βασανιστικής αναμονής, τηλεφωνικών επαφών και δόμησης φαντασιώσεων, ο Γκότλιμπ θα αναγεννηθεί. Φτάνοντας στο Μπέρκλεϋ έχει ξαναγίνει δύο πράγματα: εραστής και διανοούμενος. Σώμα και πνεύμα, υπό την μακρινή καθοδήγηση του Λα Μετρί, θα έχουν συνενωθεί σ’ ένα ανώτερο Όλον – κατά την θεωρία του Οργανικισμού ή της κατά Σπινόζα υλικής ομοιογένειας του κόσμου. 

‘Όμως ως εκεί. Σύντομα τα πολιτισμικά συμφραζόμενα θα φθείρουν την θυελλώδη σχέση. Ο ερασιτέχνης ερευνητής θα διακωμωδηθεί από τον ακαδημαϊκό περίγυρο, το φράγμα της γλώσσας θα εκφρασθεί ως ψυχοσωματική πάθηση, ο θεϊκός ρόλος της φύσης θα υποταχθεί στην αρρωστημένη νοσταλγία της συζυγικής σταθερότητας. Το επελαύνον γήρας θα εγκλωβίσει τον ήρωά μας στην συνειδητοποίηση του ανέφικτου του εγχειρήματός του. Ο Γκότλιμπ θα αποδράσει, αφήνοντας σύξυλη την νεαρή του ερωμένη και ωθώντας την να καταφύγει στην αγκαλιά του πολεμίου του και παρ’ ολίγον βιαστή της. Οι συμβάσεις θα νικήσουν, η καταφυγή στα γνώριμα λημέρια θα αποτελέσει τη λύση. Όχι όμως και την κάθαρση. 

Το κείμενο του Βάλζερ εμφανίζει έντεχνες δυστροπίες και ανηφορικά μονοπάτια. Ο συγγραφέας αλλάζει διαρκώς γωνία θέασης και εστίαση. Η αφήγηση γίνεται συχνά παραληρηματική και συνειρμική, αλλάζοντας πρόσωπο και χρόνο. Αν όμως ο αναγνώστης υπερβεί τις αρχικές δυσκολίες θα ανταμειφθεί. Ο διάλογος των ηρώων με τον Άλλο, οι εσωτερικοί μονόλογοι, η διαρκής καταφυγή σε ποικίλους διανοουμένους και επιστήμονες (από τον Φρόιντ στον Αϊνστάιν, κι από τον Φόιερμπαχ στον Λινναίο) προκειμένου να τεκμηριωθεί ο ιστορικά δυναμικός διάλογος πνεύματος και ύλης, απαιτούν ιδιαίτερη συγκέντρωση. Το ίδιο και η συχνή χρήση της αγγλικής γλώσσας - με άριστη πάντως απόδοσή της στο παράρτημα. Το ξεκλείδωμα του κειμένου απαιτεί υπομονή και επιμονή, αλλά έτσι η ανάγνωση γίνεται απολαυστική. 

Ο Βάλζερ καταφέρνει να θίξει πλευρικά σειρά άλλων ζητημάτων: το παρατεινόμενο γήρας, η παρακμάζουσα Ευρώπη, η αμερικανική αυτάρκεια, οι γερμανικές ενοχές για το Ολοκαύτωμα, η αναζήτηση νέων ταυτοτήτων σ΄ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο, ενισχύουν την σπονδυλική στήλη του βιβλίου. Σ’ αυτό συντελεί τα μέγιστα η πράγματι έξοχη μετάφραση του Ηλία Τσιριγκάκη που όχι απλώς σέβεται, αλλά συχνά απογειώνει το κείμενο.

 Περιβαλλοντολόγος, γεωγράφος και μηχανικός ο Μιχάλης Μοδινός γεννήθηκε στην Αθήνα το 1950. Θεωρητικός και ακτιβιστής του οικολογικού κινήματος, συνεργάστηκε με διεθνείς οργανισμούς, δίδαξε σε ακαδημαϊκά ιδρύματα ανά τον κόσμο, ενώ υπήρξε ιδρυτής και εκδότης της Νέας Οικολογίας, πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και διευθυντής του Διεπιστημονικού Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Ερευνών. Στο δοκιμιακό - ερευνητικό του έργο περιλαμβάνονται τα βιβλία "Μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς" (Στοχαστής), "Από την Εδέμ στο καθαρτήριο" (Εξάντας), "Τοπογραφίες" (Στοχαστής), "Το παιγνίδι της ανάπτυξης" (Τροχαλία) και "Η αρχαιολογία της ανάπτυξης" (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Από το 2005 στράφηκε συστηματικά στην λογοτεχνία και την κριτική της. 

Από τις εκδόσεις Καστανιώτη έχουν κυκλοφορήσει τα μυθιστορήματά του "Χρυσή ακτή", 2005, "Ο μεγάλος Αμπάι", 2007, "Επιστροφή", 2009 (βραβείο Ιδρύματος Πέτρου Χάρη Ακαδημίας Αθηνών) "Η σχεδία", 2011 (Διάκριση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων και υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Λογοτεχνικό Βραβείο) και "Άγρια Δύση - μια ερωτική ιστορία", 2013.

To προτελευταίο βιβλίο "Τελευταία έξοδος: Στυμφαλία" (2014) κυκλοφόρησε από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας.
Το τελευταίο βιβλίο του "Εκουατόρια" κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.